Pamięć
Cmentarz mennonicki w Stawcu na Żuławach, fot. Łukasz Kępski.
Historia mennonitów na ziemiach polskich została tragicznie przerwana przez II wojnę światową. Po jej zakończeniu opuścili oni deltę Wisły oraz regiony, w których ich przodkowie osiedlali się od XVI w. Dla nowych polskich osadników menonicka historia przez wiele lat była tematem nieznanym. A o dawnych przybyszach z Niderlandów i północnych terenów Niemiec przypominały jedynie niszczejące cmentarze i opuszczone kościoły. Zapominaniu o pamięci menonickiej przeszłości sprzyjała również oficjalna polityka władz państwowych PRL.
Sytuacja uległa zmianie wraz z transformacją ustrojową w 1989 r. Kolejne pokolenia polskich osadników zaczęły coraz śmielej odkrywać historię swych miejscowości i ich dawnych mieszkańców. Spacery po zarośniętych menonickich cmentarzach, podziwianie charakterystycznego dla osadnictwa mennonickiego polderowego krajobrazu z wzniesionymi na terpach domostwami skłaniały do zadumy i refleksji nad przeszłością. Kim byli pochowani na cmentarzach przedstawiciele rodzin: Classen, Wiebe, Dyck? Jaki wpływ wywarli na dzieje naszych miejscowości? – to tylko nieliczne pytania, jakie wówczas stawiano. Zbiegły się one w czasie z coraz częstszymi wizytami w Polsce potomków dawnych menonickich mieszkańców Żuław, a później także innych terenów położonych nad Wisłą.
Grupy mennonicka i polska porządkują cmentarz w Stogach Malborskich, 1991 r. Źródło: Archiwum Klubu Nowodworskiego.
Momentem przełomowym w przywracaniu pamięci o żyjących niegdyś w Polsce wyznawcach Menno Simonsa okazał się rok 1991 r. Wtedy to do Stogów Malborskich przyjechała licząca kilkanaście osób grupa mennonitów z Niemiec, Holandii i Paragwaju. Ich celem było uporządkowanie menonickiego cmentarza znajdującego się we wsi. Wydarzenie to zaowocowało nawiązaniem pierwszych kontaktów między potomkami dawnych mennonitów, a współczesnymi mieszkańcami Żuław. W kolejnych latach współpraca obu stron przybrała charakter cykliczny. Wspólnie uporządkowano menonickie cmentarze w Stawcu oraz Markusach. Zaczęły również powstawać organizacje, których celem była ochrona dziedzictwa kulturowego i propagowanie wiedzy o dawnych mennonickich mieszkańcach Polski. Są to działające w Holandii Doopsgezinde Stichting Nederland-Polen, niemieckie stowarzyszenie Mennonitischer Arbeitskreis Polen oraz amerykańskie Mennonite-Polish Studies Association. Wśród polskich organizacji niezwykle istotną rolę w dialogu i kultywowaniu pamięci o dawnych menonickich mieszkańcach Żuław odgrywa Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski.
VIII Międzynarodowe Spotkania Mennonitów na Żuławach, 2017, fot. Marek Opitz.
Owocem współpracy Polaków z potomkami dawnych osadników są również odbywające się od 1993 r. Międzynarodowe Zjazdy Mennonitów na Żuławach im. Helmuta Reimera – tragicznie zmarłego podczas prac porządkowych na cmentarzu w Stogach Malborskich w 1991 r. Biorą w nich udział mieszkańcy delty Wisły i grupy mennonitów z Niemiec, Holandii oraz Stanów Zjednoczonych. Podczas zjazdów odbywają się konferencje, spotkania w grupach roboczych i podróże do miejsc związanych z historią i kulturą mennonitów w delcie Wisły.
Uczestnicy VIII Międzynarodowych Spotkań Mennonitów na Żuławach, 2017. Fot. Łukasz Kępski.
VI Międzynarodowe Spotkania Mennonitów na Żuławach, 2010. Źródło: Archiwum Klubu Nowodworskiego.
VIII Międzynarodowe Spotkana Mennonitów na Żuławach, 2017, fot. Łukasz Kępski.
Ogromną rolę w zachowaniu pamięci o mennonitach odgrywają działania naukowe. Spośród prac wydanych w ostatnich dziesięcioleciach należy wymienić przede wszystkim opublikowaną w 1994 r. rozprawę Edumnda Kizika Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej. Do dziś stanowi ona niezwykle cenne źródło wiedzy dla historyków, regionalistów i pasjonatów tego tematu. Doniosłym wydarzeniem było również ukazanie się w 2016 r. staraniem Muzeum Etnograficznego w Toruniu polskiego tłumaczenia pracy Petera J. Klassena Menonici w Polsce i Prusach w XVI–XIX w.
Wystawa „Na polskim polderze. Z dziejów mennonitów - niderlandzkiej mniejszości religijnej” w Muzeum Żuławskim. Źródło: Archiwum Klubu Nowodworskiego.
Okładka książki Edmunda Kazika „Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII w.”. Fot. Ł. Kępski.
Dużą rolę w rozpowszechnianiu wiedzy na temat mennonitów i ich dziedzictwa kulturowego w Polsce odgrywają działania muzealne i popularyzatorskie. Jednym z głównych takich ośrodków jest działające w Nowym Dworze Gdańskim Muzeum Żuławskie. Znajduje się w nim największa i jedyna w Polsce wystawa stała poświęcona dziejom mennonitów w naszym kraju. Ekspozycja nosi tytuł Na polskim polderze. Z dziejów mennonitów – niderlandzkiej mniejszości religijnej. Została przekazana w 2006 r. Klubowi Nowodworskiemu przez Doopsgezinde Stichting Nederland-Polen w ramach współpracy polsko-holenderskiej. Dużą rolę w popularyzacji wiedzy o mennonitach odegrała również wystawa Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo przygotowana w 2007 r. przez Oddział Etnografii Muzeum Narodowego w Gdańsku. Ważnym centrum pielęgnowania pamięci o mennonitach jest Chata w Chrystkowie działająca w ramach Zespołu Parków Krajobrazowych nad Dolną Wisłą. W 2018 r. otwarto dla zwiedzających Olenderski Park Etnograficzny w Wielkiej Nieszawce, w którym wystawa po części porusza wątki związane z osadnictwem menonickim na terenach położonych między Toruniem a Kwidzynem. Na Mazowszu pamięć o mennonitach kultywowana jest w Skansenie Osadnictwa Nadwiślańskiego w Wiączeminie Polskim.
Wystawa „Na polskim polderze. Z dziejów mennonitów - niderlandzkiej mniejszości religijnej” w Muzeum Żuławskim. Źródło: Archiwum Klubu Nowodworskiego.
